Radioelektronicy polscy

Manczarski Stefan Feliks

    Manczarski Stefan Feliks (1899-1979), profesor zwyczajny, dr habilitowany inżynier elektryk, współtwórca polskiej radiotechniki, wynalazca, konstruktor i popularyzator wiedzy z zakresu radiotechniki, geofizyki, radioastronomii i dziedzin pokrewnych.
    Urodził się 30 V 1899 w Warszawie, w rodzinie nauczycielskiej, jako syn Aleksandra i Barbary z Truszkowskich. Uczęszczał do Szkoły Rzemeślniczej im. Michała Konarskiego, po czym ukończył gimnazjum im. Emiliana Konopczyńskiego. W latach 1917-23 studiował elektrotechnikę i radioelektronikę na Politechnice Warszawskiej, gdzie w latach 1921-24 był asystentem w Katedrze Fizyki na Wydziale Elektrycznym.
Odbiornik Manczarskiego
z r. 1924, Muzeum Techniki Schemat odbiornika Manczarskiego
    Po studiach podjął pracę w przemyśle radiotechnicznym oraz w resorcie poczt i telegrafów jako ekspert, radca i naczelnik wydziału radiokomunikacji Ministerstwa Poczt i Telegrafów. W latach 1921-23 kierował montażem pierwszego wielkiego zespołu urządzeń radiokomunikacyjnych w Polsce: nadawczej radiostacji transatlantyckiej w Babicach i odbiorczej stacji radiotelegraficznej w Grodzisku Mazowieckim (w budynku byłej szkoły realnej "Czerwony Dwór", zdjęcie poniżej) i Centralnego Biura Operacyjnego w Warszawie. W tym czasie wykonał wiele oryginalnych (opatentowanych) projektów - częściowo dalej przedstawionych - anten radiowych, wykorzystanych przez resort poczt i telegrafów oraz Polskie Radio, którego był konsultantem. Zaprojektował również kilka popularnych odbiorników radiowych. Jeden z nich (z r. 1922; na fotografii model z r. 1924, ze zbiorów Muzeum Techniki) o prostej budowie, a dużej czułości, produkowany w kilku wytwórniach w drugiej połowie lat 20-tych (m.in. przez Polskie Zakłady Radiotechniczne w Warszawie, Interradio; jego cena wynosiła 65 - 80 zł.), został nagrodzony na I Ogólnopolskiej Wystawie Radiowej w Warszawie w 1926 r. Pierwszy odbiornik został zainstalowany w redakcji Ekspresu Porannego. Gazeta została oskarżona początkowo o nieuczciwe metody konkurencji i musiała na pewien czas zrezygnować z korzystania z radia, jednak już po paru miesiącach również i inne redakcje zaczęły korzystać z odbiorników radiowych.
    Jak wynika z załączonego schematu był to strojony (w zakresie 200 - 700 m) za pomocą wariometru - cewek L1 i L2 - 1-lampowy układ superreakcyjny z samowygaszaniem (obwód C₁, R₁), czyli pracujący na mało wówczas jeszcze zbadanej zasadzie. Cewka L3 zapewniała sprzężenie zwrotne. Konstrukcja cewek i sposób dostrajania były wynalazkiem konstruktora. Odbiornik Manczarskiego był również konstruowany przez radioamatorów.
    Inny radioodbiornik, zaprojektowany przez Manczarskiego z rozwijaną anteną ramową, przeznaczony do odbioru sygnałów czasu i komunikatów prasowych, był stosowany m.in. przez agencje prasowe oraz Obserwatorium Geofizyczne w Świdrze.
Stefan Manczarski był także wynalazcą i konstruktorem pionierskiego w Polsce odbiornika telewizyjnego opartego na zmodyfikowanych tarczach Nipkowa (opatentowanego w 1929 r. - patent nr. 11084 na "sposób telewizyjnego przesyłania obrazów na odległość za pośrednictwem drutu i radia"), który demonstrowano na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r. Na tarczy nadawczej znajdował się wzór obrazu wykonany z materiału przewodności elektrycznej różnej od materiału tarczy a w odbiorniku znajdowała się tarcza dziurkowana. Za jego pośrednictwem dokonano pierwszej w Polsce transmisji telewizyjnej. Nadawany obraz składał się z 36 linii. Aparatura została opisana przez Manczarskiego m.in. w nr 5 Przeglądu Teletechnicznego z 1929 r. i na tej podstawie w Nowinach Technicznych z 25 września 1929 r. (dodatku do Przeglądu Technicznego). Aparat ten był też czasami mylnie nazywany Fultografen chociaż zasada jego pracy różniła się od zasady Fultografu.
W 1929 Manczarski wydałna ten temat kiążkę "Nowa Metoda Telewizji" (nakł. wydawnictwa Przeglądu Teletechnicznego. Warszawa).
Metoda kompensacji Manczarskiego     W 1929 r. Manczarski opracował metodę kompensacji zakłóceń przemysłowych (zwanych obecnie zakłóceniami technicznymi) i otrzymał na nią dwa polskie patenty: nr 11351 (zgł. 20 III 1929) i nr 17607 (zgł. 26 VIII 1931). Metoda ta, wykorzystująca przeciwwagę i układ odwracający fazę po dopracowaniu została przez niego ogłoszona na Międzynarodowej Konferencji CCIR w Kopenhadze w 1931 r. (Dokumentacja CCIR Kopenhaga 1931, str. 478-495 i Dokumentacja CCIR Lizbona 1934, str. 400). Metoda ta została opublikowana w artykule Nowe metody usuwania prądów pasożytniczych w odbiornikach w Przeglądzie Radiotechnicznym z r. 1930 na str. 89, 101 i 113 oraz w Przeglądzie Elektrotechnicznym z 1932 r. na str. 196-200. Manczarski wygłosił na ten temat także referat na Międzynarodowej Konferencji Radiofonicznej UIR w Montreux na wiosnę 1939 roku. Zasadę pracy anteny opublikowali w 1940 r. Niemcy w czasopiśmie Telefunken Mitteilungen nr. 83/1940 - nie domyślając się podstępu zastosowanego przez polską konspirację. W opraciu o zasadę kompensacji w czasie wojny Polskie Wojskowe Warszaty Radiowe w Stanmore produkowały anteny konspiracyjne, pozwalające na całkowite wytłumienie fali przyziemnej, co w praktyce uniemożliwiało lokalizację stacji za pomocą radionamiernika. W warunkach konspiracji antena ta nosiła, dla potrzeb radiotelegrafistów nazwę "anteny krótkofalowej z przeciwwagą" co pozwoliło na ukrycie jej prawdziwego charakteru przed Niemcami.
Zasada ta jest stosowana do dziś m.in. w eliminatorach zakłóceń produkowanych dla potrzeb krótkofalowców i wyposażonych w antenę pomocniczą.
    Ilustracje i wyjaśnienie zasady działania zaczęrpnięto z [wr].
    Stosując natomiast metodę kompensacji można całkowicie wyeliminować zakłócenie kosztem nieznacznego osłabienia odbioru. Zasada działania metody kompensacji zakłóceń polega na sztucznym doprowadzeniu do odbiornika dodatkowego napięcia zakłóceń o takiej amplitudzie i fazie, aby wypadkowe napięcie zakłóceń przenikajcych do odbiornika uczynić równym zeru.

[ . . . ]     Dodatkowe napięcie zakłóceń potrzebne do kompensacji można doprowadzić do odbiornika wieloma sposobami. Jeden z najprostszych sposobów polegający na zastosowaniu przeciwwagi (anteny pomocniczej) P i różnicowego transformatora przedstawiono na rys. 5-105.
    Zakłócenia przenikają z sieci do anteny odbiorczej przez pojemność antena-sieć C_As. Z sieci tej za pośrednictwem pojemności "przeciwwaga-sieć" C_ps zakłócenia są doprowadzone sztucznie do dolnej połowy transformatora różnicowego T_r. Przez dobór odległości przeciwwagi od przewodów sieci oraz przez regulację pojemności C_x można uzyskać kompensację zakłóceń w transformatorze różnicowym. Przy skompensowaniu zakłóceń sygnał może ulec pewnemu osłabieniu, gdyż wystąpi różnicowe działanie sygnału wzbudzanego w antenie i w przeciwwadze. Ponieważ wysokość skuteczna przeciwwagi jest znacznie mniejsza niż anteny, więc sygnał wzbudzany w przeciwwadze będzie słaby, dzięki czemu kompensacja tylko nieznaczne wpłynie na natężenie odbioru.
    Układ kompensacyjny przedstawiony na rys. 5-106 a nie wymaga stosowania transformatora różnicowego. Jak wynika z układu równoważnego (rys. 5-106 b), mamy tu mostek, którego równowagę dla napięć zakłócających uzyskuje się przez regulację pojemności C₁. W układzie tym C_As oznacza pojemność antena-sieć, C_ps - przeciwwaga-sieć oraz C_sZ - sieć-ziemia, E_Z jest siłą elektromotoryczną składowej niesymetrycznej zakłóceń w sieci.

Grodzisk Szkoła Realna Czerwony Dwór; późniejsza radiostacja, lata 30-te

Podczas okupacji hitlerowskiej Manczarski zajmował się tajnym nauczaniem. Oprócz tego był doradcą dowództwa łączności AK w sprawach stosowania anten dla krótkofalowych radiostacji konspiracyjnych (zaprojektował przedstawiony powyżej typ nadawczej anteny kompensacyjnej, uniemożliwiającej lokalizację radiostacji przez goniometry okupanta). Zajmował się też wówczas naprawą aparatury elektromedycznej. W czasie Powstania Warszawskiego Manczarski zmontował na Starym Mieście (przy ul. Hipotecznej) lokalną rozgłośnię radiową.
Po 1945 r. Manczarski pracował jako szef działu radiowego w Państwowych Zakładach Tele- i Radiotechnicznych, a następnie - do 1956 r. - w Centralnym Biurze Konstrukcyjnym Telekomunikacji. Później Manczarski był zatrudniony jako pracownik naukowy - a od 1959 r. - kierownik Zakładu Teorii Łączności w Instytucie Podstawowych Problemów Techniki PAN. Od czerwca 1960 r. do przejścia na emeryturę w 1969 był pierwszym dyrektorem Zakładu Geofizyki PAN. Przyczynił się wówczas znacznie do rozwoju Zakładu i podległych mu obserwatoriów geofizycznych i sejsmologicznych na terenie kraju, m.in. Centralnego Obserwatorium Geofizycznego w Belsku k. Grójca, którego był współtwórcą. Manczarski był też organizatorem wypraw naukowych w rejony równika (m.in. do Wietnamu) i biegunów Ziemi (Spitsbergen i Antarktyda). Rozpoczął także organizację badań sztucznych satelitów Ziemi w kraju i utworzył dział budowy aparatury geofizycznej. Przez wiele lat prowadził wykłady zlecone z zakresu teorii anten i propagacji fal elektromagnetycznych na "Politechnice Warszawskiej (1946-66) i WAT (od 1951 r.). W artykule "Falistość jonosfery" (Przegląd Telekomunikacyjny 12/1961) wykazał, że wskutek falistości atmosfery może wystąpić zjawisko dwukrotnego odbicia fali od jonosfery a wartość MUF (maksymalnej częstotliwości użytecznej) może dwukrotnie przekraczać konwencjonalną wartość MUF dla jonosfery gładkiej (zjawiskiem tym zajmował on się wspólnie z doc. Stefanem Jasińskim - w latach międzywojennych red. Przeglądu Radjotechnicznego). Manczarski wysunął także hipotezę naturalnego wzmocnienia natężenia pola fal radiowych w jonosferze wskutek mechanizmu klistronowego (m.in. artykuł Badanie ech radiowych w jonosferze i egzosferze). Manczarski zajmował się też sprawami prawdopodobieństwa odbioru krótkofalowego. Opracował także wzór służący do obliczania zasięgu radiostacji średniofalowych.

    Działalność naukowa i badawcza Manczarskiego była bardzo rozległa. Poza pracami z dziedziny radiotechniki Manczarski zajmował się innymi dziedzinami nauki, a więc: geofizyką, radioastronomią, bioelektryką, cybernetyką i psychotroniką (m.in. badaniami bioplazmy i zjawiska Kirliana). Był w tych dziedzinach konsultantem i doradcą. Ogółem opublikował 120 prac i uzyskał 13 patentów (m.in Silnik asynchroniczny z twornikiem asymetrycznym, nr 11075 z 1930 r.)
    Manczarski przedstawił hipotezę, wg. której zjawiska telepatyczne oparte są na transmisji za pomocą fal elektromagnetycznych promieniowanych w szerokim paśmie częstotliwości (od 10 m do 15 km lub nawet szerszym). Źródłem tych fal miałyby być prądy płynące w mózgu w trakcie procesu myślenia. Zjawisko radiestezji natomiast porównywał on do działania pasywnego radaru. Manczarski prowadził także eksperymenty z hipnotyzowaniem zwierząt. W 1922 r. na posiedzeniu Katedry Fizyki Politechniki Warszawskiej pod przewodnictwem prof. M. Grotowskiego wygłosił pierwszy komunikat o występowaniu efektu piezoelektrycznego w ciałach anizotropowych.
    W latach międzywojennych zajmował się także problematyką wpływu energii pól elektromagnetycznych na organizm ludzki. W 1968 r. sformułował teorię, w myśl której przyczyną tzw. choroby mikrofalowej miałby być wpływ słabych pól elektromagnetycznych na elektrony swobodne w mitochondriach. W 1937 roku proponował też wykorzystanie fotografii w zakresie podczerwieni do wykrywania krwawień w organiźmie.
    Poza pracą zawodową, naukowo-badawczą i dydaktyczną Manczarski znajdował czas na działalność społeczną, wykazując dużą aktywność w wielu organizacjach i stowarzyszeniach naukowo-technicznych. Od 1921 r. Manczarski należał do Stowarzyszenia Radjotechników Polskich, a po jego włączeniu do SEP w 1929 r. - do Sekcji Radiotechnicznej SEP oraz jej Podkomisji Antenowej i Usuwania Zakłóceń w Odbiorze Radiowym, a także do Centralnego Komitetu Normalizacji Elektrotechniki SEP. Był wtedy przewodniczącym Podkomisji Odbiorników Radiofonicznych i Radiotelegraficznych SEP, wiceprzewodniczącym Polskiego Związku Krótkofalowców (1934) i członkiem honorowym tego związku, członkiem rady Zrzeszenia Przedsiębiorstw Radiotechnicznych w Polsce (1925) oraz członkiem zarządu Warszawskiego radioklubu (1924-25). Współpracował z Radą Teletechniczną przy Ministerstwie Poczt i Telegrafów i był członkiem jej Komisji Lamp Katodowych. Na początku lat 30-tych był członkiem komitetu radiofonizacji kraju za pomocą Detefonu.
    Od 1945 r. Manczarski przewodniczył Komisji Radiotechnicznej SEP, a następnie brał udział w pracach wielu komitetów, organizacji i towarzystw naukowych. Był m.in. sekretarzem naukowym Komitetu Międzynarodowego Roku Geofizycznego oraz Komitetu Międzynarodowej Współpracy Geofizycznej i Roku Spokojnego Słońca (1956-66) - z ramienia komitetu zainicjował rozpoczęcie pierwszych w Polsce regularnych obserwacji radioastronomicznych Słońca, współzałożycielem i wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Cybernetycznego, kierownikiem Sekcji Radiofizyki w Komitecie Elektroniki i Telekomunikacji PAN, przewodniczącym Sekcji Biolelektryki w Polskim Towarzystwie Elektrotechniki Teoretycznej i Stosowanej (w 1972 roku otrzymał członkostwo honorowe), a także członkiem Prezydium Komitetu Geofizyki PAN (od 1963 r.) i przewodniczącym Komitetu Magnetosfery w Komitecie Narodowym URSI przy PAN. (od 1955 r.). Był też członkiem Komitetu Narodowego Geofizyki i Geodezji, Komitetu Narodowego Przestrzeni Kosmicznej COSPAR, Komitetu ds. Badania i Pokojowego Wykorzystania Przetrzeni Kosmicznej. Działał w wielu radach naukowych instytutów i uczelni technicznych. Manczarski uczestniczył w wielu międzynarodowych i krajowych konferencjach oraz sympozjach.
    Manczarski otrzymał też godność członka honorowego: Polskiego Towarzystwa Cybernetycznego, Klubu Polarnego przy Uniwersytecie Wrocławskim i Międzynarodowego Stowarzyszenia Badań Psychotronicznych (IAPR) i Polskiego Związku Krótkofalowców. Był odznaczony m.in. Orderem Sztandaru Pracy I klasy, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Wietnamskim Orderem Pracy I klasy oraz Srebrnym i Brązowym Medalem za Zasługi dla Obronności Kraju, a także medalem im. prof. Pożaryskiego.
    Zmarł 17 XI 1979 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Bródnowskim.

Publikacje

Badanie kryształów detektorowych pochodzenia krajowego, H. Lachs, J. Leśkiewicz, S. Manczarski, H. Phullówna, Przegląd Radjotechniczny nr 10/1923, str. 37; nr 11/1923, str. 41

Jednolampowy aparat radjoodbiorczy z zasięgiem na całą Europę, Stefan Manczarski, nakładem Księgarni T. Ulasiński, Warszawa 1927, (teczka); seria Radjo Bibljoteka

Eliminator radjofonicznych stacji, Stefan Manczarski, nakładem Księgarni T. Ulasiński, Warszawa 1927 (teczka); seria Radjo Bibljoteka

Wzmacniacz dwulampowy małej częstotliwości z zastosowaniem do aparatów detektorowych i lampowych, Stefan Manczarski, nakładem Księgarni T. Ulasiński, Warszawa 1927; seria Radjo Bibljoteka

Nowe metody telewizji, Stefan Manczarski, 1929

Nowe metody usuwania prądów pasożytniczych w odbiornikach, Przegląd Radjotechniczny z r. 1930, str. 89, 101 i 113 oraz Przegląd Elektrotechniczny, 1932 r., str. 196-200 i Telefunken Mitteilungen nr. 83/1940 (publikacja niemiecka bez udziału autora)

Oporność i zysk anten kierunkowych. S. Manczarski. Przegląd Radjotechniczny, nr 9-10/1933

Zagadnienie przenoszenia myśli w świetle badań radiotechnicznych, "Przegląd Telekomunikacyjny" nr 10, 11-12/1946, 1-2, 3/1947

Zjawisko Dopplera w propagacji jonosferycznej, St. Borowski, Stefan Jasiński, Stefan Manczarski, Archiwum Elektrotechniki, tom V, zeszyt 2, 1956

Rozproszenie fal w jonosferze i jego praktyczne wykorzystanie, Stefan Manczarski, Prace Instytutu Łączności, rok III, zeszyt 3(5), Warszawa 1956

Badanie prawdopodobieństwa odbioru krótkofalowych radiostacji dalekodystansowych dla częstotliwości poniżej mediany MUF i powyżej mediany MUF, Prace Instytutu Łączności, rok III, zeszyt 2 (4), Warszawa 1956

Zastosowanie cybernetyki i radiofizyki w parapsychologii, "Przegląd Telekomunikacyjny" nr 11/1961

Dryf elektronów w kierunku biegu fali elektromagnetycznej w plazmie, Przegląd Telekomunikacyjny nr 12, grudzień 1961

Falistość jonosfery, Przegląd Telekomunikacyjny nr 12, grudzień 1961

Problemat wzmacniania natężenia pola fal radiowych w jonosferze, Przegląd Telekomunikacyjny nr 12, grudzień 1961

Badanie ech radiowych w jonosferze i egzosferze, Przegląd Telekomunikacyjny nr 12, grudzień 1961

Nowe zadania dla radiokomunikacji kosmicznej, "Przegląd Telekomunikacyjny" nr 3/1963

Plazma elektronowa w środowisku biologicznym, Postępy fizyki, dwumiesięcznik Polskiego Towarzystwa Fizycznego, Tom 20, rocznik 1969, zeszyt 3, str. 381

Tajemnice parapsychologii, eksperymenty, hipotezy, zagadki, Krzysztof Boruń, Stefan Manczarski, seria wydawnicza "Raporty z granic poznania", Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1977, str. 291, wyd. 2 rozszerzone Warszawa 1982, str. 381

Patenty

Nr 554.296 Paryż 28 lutego 1923 (wniosek z 3 listopada 1921). Procedé pour la réception des ondes électromagnétiques par cadres et amplificateurs thermioniques particulierment par tube unique.

Nr 11075, Warszawa 20 stycznia 1930. Silnik synchroniczny z twornikiem asymetrycznym. Str. 1, , str. 2, str. 3, str. 4, całość w PDF-ie.

Nr 11084, Warszawa 20 stycznia 1930. Sposób telewizyjnego przekazywania obrazów za pośrednictwem drutu lub radja. Str. 1, , str. 2, str. 3, str. 4.

Nr 11351, Warszawa 3 marca 1930. Sposób usuwania w odbiornikach radjoelektrycznych przeszkód pochodzących z sieci elektrycznych. Str. 1, , str. 2, str. 3, str. 4.

Nr 17607, Warszawa 3 marca 1933. Sposób usuwania w odbiornikach radjoelektrycznych przeszkód, pochodzących z sieci elektrycznych oraz urządzenie do wykonywania tego sposobu. Str. 1, , str. 2, str. 3, str. 4.

S. Manczarski: O czym mówią badania? 1. Rozpatruje się dziś szereg zagadnień zupełnie lub prawie zupełnie nieznanych na przełomie XIX i XX stulecia. Dla przykładu wymienię kilka z nich: zjawiska konformacyjne z biochemii makromolekuł (fluktuacje) i synchronizacji drgań konformacyjnych, nowoczesne schematy metabolizmu (rola mitochondrii w regulacji pH tkanek oraz tzw. "dług tlenowy", co jest sprawą niezmiernie ważną dla sprawności sportowców); klasyfikacja fermentów oraz ich obroty (medycyna molekularna), aktywne centra niektórych fermentów; rola mostków i wiązań wodorowych na tle chemii "wolnych rodników", reakcje REDOX; ewolucja wrażliwości ludzkiej na różne czynniki i rola bodźców bardzo słabych i powtarzanych (J. Aleksandrowicz, S. Manczarski, A. s. Presman); cykliczność i quasicykliczność w życiu człowieka, zwierząt i roślin (zegary biologiczne; zagadnienie amplifikacji i tłumienie przy współdziałaniu różnych czynników, wzmocnienie parametryczne i superreakcja (W. Polakowska-Manczarska i S. Manczarski); automatyczna regulacja wzmocnienia, kompensacja i hiperkompensacja; odbiór poniżej progu szumów termicznych; promieniowanie elektromagnetyczne ludzi, zwierząt i roślin oraz promieniowanie ciał krystalicznych i bezpostaciowych; radiolokacja aktywna i pasywna, zmysły zastępcze. [. . .] 1. Efekt piezoelektryczny w tkankach
Do szczególnie interesujących rezultatów podjętych badań należy stwierdzenie silnego efektu piezoelektrycznego w żywych tkankach. W Związku z rozwojem naszych poglądów na polaryzację, teoria piezoelektryczności kryształów została rozszerzona na ciała anizotropowe w ogóle i na tak zwane tekstury w szczególności. Piezoelektrycznymi teksturami nazywają się ciała, zawierające krystaliczne agregaty ze zorientowanymi kryształami, posiadającymi własności piezoelektryczne. Ogólnie biorąc, żywa lub martwa tkanka przedstawia tzw. teksturą, to jest mieszaninę substancji bezpostaciowych z wtrąceniami różnych ciał krystalicznych. Zagadnienie tekstur jest obecnie przedmiotem licznych badań (m. in. w zakresie występowania w ciele ludzkim i zwierzęcym ładunków elektrycznych w postaci domen).
Dość zaskakujący jest fakt silnego występowania w tkankach prostego i odwrotnego efektu piezoelektrycznego (prosty efekt piezoelektryczny polega na występowaniu ładunków elektrycznych na skutek naprężeń i deformacji mechanicznych, odwrotny zaś efekt piezoelektryczny na występowaniu naprężeń i deformacji mechanicznych pod wpływem pola elektrycznego). Z badań autora wynika, że efekt piezoelektryczny w tkankach jak zresztą i w polimerach syntetycznych ma charakter punktowy. Można to łatwo stwierdzić badając za pomocą elektrometru rozkład ładunków elektrycznych na powierzchni skóry człowieka. Przy badaniach tych wywoływano efekt piezoelektryczny przez punktowy krótkotrwały ucisk mechaniczny na różne fragmenty skóry. Powstawanie w niektórych miejscach kilkudziesięciowoltowych napięć może być wytłumaczone efektem elektroforowym skóry, mającej w tych miejscach wyjątkowo dużą stałą dielektryczną przy słabej przewodności elektrycznej. W nasileniu tego efektu odgrywa niewątpliwą rolę obecność w naszych tkankach kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), który ma niezwykle wysoką wartość stałej dielektrycznej. DNA jest polimerem, którego molekuła ma charakterystyczną budowę i bardzo ciekawą właściwość samoodtwarzania. Na tle roli, jaką odgrywa efekt piezoelektryczny w teksturach, staje się zrozumiały następujący zagadkowy dotąd fakt: szkodliwości i wielkości dawek dopuszczalnych dla człowieka, poddanego działaniu pól szybkozmiennych, są bardzo zbliżone do tych, jakie obserwuje się przy stosowaniu ultradźwięków!.
Meteorologia stwierdziła oddziaływanie fal radiowych pochodzenia atmosferycznego na zwierzęta i człowieka w bardzo szerokim zakresie częstotliwości, począwszy od fal ultrakrótkich, a skończywszy na falach o długości dziesiątków i setek kilometrów. Szczególnie interesujące są pod tym względem obserwacje zmian czasu reakcji człowieka oraz pomiary zmian pH skóry pod wpływem fal elektromagnetycznych. Zjawiska te znajdują naukowe wyjaśnienie w dziale biologii traktującym o mitochondriach, czyli miniaturowych organach odpowiedzialnych za produkcję energii.
Jest już dziś rzeczą powszechnie znaną, że w radiostacjach staramy się zabezpieczyć człowieka przed dłuższym oddziaływaniem na niego fal elektromagnetycznych. Poważną rolę w działaniu pól szybkozmiennych na żywe tkanki odgrywa niewątpliwie obecność w tych tkankach kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) o charakterystycznych spiralnych molekułach. Jak wynika z badań przeprowadzonych w ostatnich latach, kwas ten ma nie spotykaną dotąd wysoką wartość stałej dielektrycznej, dochodzącą do 140.000, przez co działa z pewnością w sposób odkształcający na linie elektrycznego pola. Te nowe koncepcje rzucają ciekawe światło na mechanizm oddziaływania fal elektromagnetycznych na żywe tkanki. [. . .] Plazma fizyczna to zjonizowany gaz, quasiobojętny elektrycznie, tzn. zawierający jednakowe ilości ładunków ujemnych i dodatnich (elektronów i jonów). Jest ona dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego, wywiera silne oddziaływanie na pola elektryczne i magnetyczne, a także podlega ich oddziaływaniu. Wzajemne zdalne oddziaływanie elektryczne cząstek plazmy powoduje, że zachowuje się ona jak ośrodek sprężysty, w którym tworzą się i przenoszą łatwo różnego rodzaju drgania i fale. Przyczynami jonizacji gazu i zmiany go w plazmę może być wysoka temperatura, zderzenia ze strumieniami szybkich cząstek i promieniowanie elektromagnetyczne.
Efekty plazmowe występują nie tylko w zjonizowanych gazach, ale również w metalach i półprzewodnikach. W strukturach krystalicznych ciała stałego znajdują się cząstki naładowane - przy odpowiedniej ich gęstości, warunkującej wzajemne oddziaływanie, można je traktować jako plazmę. Półprzewodniki, w których występują jednocześnie ładunki obu znaków (ujemne elektrony i dodatnie "dziury" po elektronach), dzięki swym plazmowym właściwościom są szczególnie podatne na oddziaływanie pól energetycznych, a także w określonych warunkach stają się ich generatorami. [. . .]
[Tajemnice parapsychologii]

WEP-PWN t. 7 "Elektronika" 1979 nr 6, 1980 nr 3;
Wajdowicz R.: Julian Ochorowicz jako prekursor telewizji i wynalazca w dziedzinie telefonii, Wrocław 1964;
Bibliografia Meteorologiczna 1940-1960, Warszawa 1967;
Mały słownik cybernetyczny, Warszawa 1973;
Boruń K. Manczarski S.: Tajemnice Parapsychologii Warszawa 1980;
Archiwum PAN w Warszawie: akta osobowe Manczarskiego.

[sbtp6]
[rsi]
[zlr]
[sr5/96]
[sr10/96]
[sr7/2003]
[sh]
[wr]
[S. Miszczak "Historia radiofonii i łączności" Warszawa 1972]
[internet]
[www.mt.com.pl/num/12_00/tv.htm]
[www.radioretro.pl]
[www.grodzisk.pl]
Urzędy Patentowe RP i Francji
[worldwide.espacenet.com]